Gündem Türkiye programının sunucusu Gazeteci Mustafa Yılmaz, TV5 televizyonunda Saadet Partisi Genel Lideri Temel Karamollaoğlu’nu ağırladı.
Temel Karamollaoğlu, Türkiye’nin ekonomik olarak sıkıntı bir durumda olduğunu ve Osmanlı periyodunda yaşanan moratoryum sürecine benzeri bir tehlikeyle karşı karşıya olduğunu söyledi. Karamollaoğlu şunları tabir etti:
“Biz bu borcu ödemeye gücümüz yok. Bize yardım edin. Ekonomiyi size bırakalım demek bu. Biz bunu tarihte gördük. Ne vakit gördük? Osmanlı vaktinde bin sekiz yüzlerde iktisat çöktü. Bin sekiz yüz ellilerde İngiltere’den ve Fransa’dan birinci borçları aldık. Bin sekiz yüz seksenlere geldiğimizde bu borçları ödeyemedik. Neden?
Çünkü borçlar maalesef o günün kaidelerinde boşa harcanmış. Osmanlı vaktinden bahsediyorum ben. Saraylar inşa edilmiş. Paralar yatırıma değil, lükse gitmiş. Sonra ne oldu? Moratoryum ilan ettik. Yani biz bu borcu ödeyemiyoruz dedik. İktisada el koydular. O vaktin ismi Düyunu Genele idi. Vergileri, tahsilatları yabancılar yapacak. Evvel kendi alacaklarını alacaklar. Geri kalan parayı, şayet kaldıysa, Türkiye’nin gereksinimleri için kullanacaklar. Bu borç çok küçük bir borçtu. Birkaç milyon dolarlık bir borçtu. Fakat o vaktin parasıyla demek ki dolar değil frank sterlin daha doğrusu. Biz bu borcun son taksitini ne vakit verdik?
Biz bu borcun son taksitini Osmanlı bitti, cumhuriyet kuruldu, dönem değişti dediler. Osmanlı dağıldığı için bir kısmını affettik, geri kalanını istiyoruz dediler. Son taksiti biz bin dokuz yüz elli iki elli üçte verdik. Anlayabiliyor musunuz? Neredeyse yetmiş seksen yüz yıla yakın bir müddet.
Karamollaoğlu, borç veren ülkelere iktisat idaresini bırakmanın tehlikelerine dikkat çekerek şunları söyledi:
“Yetmiş seksen sene sonra adamlar alacaklarını geliyorlar. Zorla tahsil ediyorlar. Moratoryum dediğimiz bu. Biz artık ekonomiyi yönetemiyoruz. Ne yaptığımız vergiden ne ihracattan, ithalattan bir şey anlamıyoruz. Biz bu ekonomiyi çözemiyoruz noktasına gelmek demektir. Onun için de bunu iktisat idaresini direkt doğruya bize borç verenlere havale etmek demektir. O adam Türkiye’nin lehine bir karar alır mı? Bir tane kederi var onun. Bize verdiği borcu tahsil etmek. En yüksek düzeyde faizlerle.”
Karamollaoğlu, emekli, personel, memur, esnaf ve çiftçinin problemlerine da değinerek, bu bölümlerin geçimlerini sağlayamadığını belirtti.
MORATORYUM NEDİR?
Türk Lisan Kurumu, Fransızca kökenli bir söz olan moratoryumun manasını kelamlık kısmında açıkladı. Moratoryum, “erteletim” olarak tanımlanıyor.
TDK, moratoryumun bir diğer tarifini da “borçların ödeme yükümlülüğünün resmen ertelenmesi” biçiminde veriyor. Yani moratoryum ilan eden kuruluş, borcunu resmen erteleyeceğini duyurmuş oluyor.
Moratoryum ilan edilmesi halinde mevcut borçlar silinmiyor fakat tekrar yapılandırma sürecine giriliyor. Faiz oranları tekrar belirleniyor ve böylelikle hem borçlu kuruluşun borcunu ödeyebileceği bir imkan yaratılıyor hem de alacaklı kuruluşun ziyanı engellenmiş oluyor. Moratoryumda ödeme kolaylığı sağlanıyor ve kuruluşun mali meşakkatler yaşaması nedeniyle borçların bir kısmı ödenmeye devam ederken bir kısmı erteleniyor.
OSMANLI VE MORATORYUM
Osmanlı Devleti, Kırım Savaşı’nı finanse etmek gayesiyle 1854’te Sultan Abdülmecid devrinde birinci kere dış borç aldı. Bu borçlanma, Abdülaziz ve V. Murad vakitlerinde da sürdü. II. Abdülhamid tahta geçtiğinde, Osmanlı’nın dış borçları ödenemeyecek duruma gelmişti. Borçlar, yeni vadelerle ve faizlerle birlikte yenilenerek öteleniyordu.
Aynı vakitte 1873’te başlayan ve Uzun Depresyon olarak isimlendirilen kapitalizmin birinci büyük krizi yaşanıyordu. Bu krizden etkilenen Avrupalı devletler, Osmanlı’ya borçlarını ödemesi için baskı kuruyorlardı. Dış borçlar, Dolmabahçe Sarayı, Çırağan Sarayı, Beylerbeyi Sarayı üzere verimsiz yatırımlara harcandığı için geri ödeme imkanı sağlamıyordu. İçeride de Galata Bankerlerinden alınan borçlar vardı. 1877 – 78 Osmanlı – Rus savaşı (93 harbi) sonrasında Osmanlı Devleti, borçlarını ödeyemeyeceğini ilan ederek moratoryum kararı aldı.
Daha sonra alacaklılarla muahede sağlandı. Osmanlı Devleti, 1879’da yaptığı mutabakatla damga, alkollü içki, balık avı, tuz ve tütün vergilerinin gelirlerini 10 yıl müddetle Galata Bankerlerine verdi. Bu vergileri toplamak için Rüsum-u Sitte Yönetimi kuruldu. Rüsum, damga vergisi üzere dolaylı vergileri; sitte ise altı sayısını belirtiyordu. Yönetim, altı çeşit geliri kapsadığı için bu isimle anılıyordu.
Avrupa ülkeleri, Osmanlı’nın iç borçlarını Galata bankerlerine ödemek için kurduğu Rüsum-u Sitte Yönetimi’ne karşı çıktı ve 1881’de altı verginin gelirinin tamamının borçlara tahsis edilmesini sağladı. Lakin bu kâfi gelmedi. Borçların tahsilatını ve ödemesini yapacak başka bir yönetim kurulmasını talep ettiler. Osmanlı hükümeti baskılara dayanamayarak 20 Aralık 1881’de Muharrem Kararnamesi’ni ilan etti ve Rüsum-u Sitte Yönetimi’ni kaldırıp yerine Düyun-u Umumiye-i Varidatı Muhassasa Yönetimi’ni (kısaca Düyun-u Genele İdaresi) getirdi.
1882’de faaliyete geçen Düyun-u Genele Yönetimi’nin idare heyeti, birer İngiliz-Hollandalı, Fransız, Alman, Avusturyalı, İtalyan borç veren temsilcisi, bir ayrıcalıklı tahvil sahibi temsilcisi ve bir Osmanlı tebaası olmak üzere toplam yedi bireyden oluşuyordu. Yönetimin merkezi şimdiki İstanbul Erkek Lisesi binasıydı.
Düyun-u Genele Yönetimi bu gelirleri toplayarak borç alacaklılarına dağıttı. Osmanlı Devleti’nin gelirlerinin yaklaşık üçte biri bu yönetim tarafından alınıyordu. Böylelikle Düyun-u Genele Yönetimi, Osmanlı Devleti’nin mali idare, vergilendirme ve vergi oranları üzere egemenlik haklarının bir kısmını elinden almış oldu.
Osmanlı Devleti, 1883’te tütün, tuz ve kahve üzere kıymetli gelir kaynaklarının vergilerini 30 yıl boyunca Reji Yönetimi isimli yabancı şirkete devretti. Bu şirketin büyük kısmı Rotschild ailesine aitti. Bu atak, mali bağımsızlığını büyük ölçüde kaybetmiş olan Osmanlı’nın son çırpınışıydı.
Ankara hükümeti, Kurtuluş Savaşı’nda Düyun-u Genele Yönetiminin gelirlerine el koydu. Lozan Antlaşması’nda bu kurum kapatıldı. Reji Yönetimi ise 1925’te satın alınarak tasfiye edildi.
Osmanlı borçları Lozan Antlaşması’yla paylaşıldı. Türkiye Cumhuriyeti en büyük hissesi aldı. 1928’de Paris Sözleşmesi’yle ödeme planı belirlendi.
Ancak 1929’da Büyük Depresyon patlak verdi. Türkiye, borçların indirilmesini ve yine düzenlenmesini talep etti.
1933’te Paris Sözleşmesi’yle borçlar azaltıldı.
Türkiye, bu mukaveleye de itiraz etti. 1936’da borçlar yeni bir plana bağlandı.
Osmanlı borçları 1954’e kadar ödendi.
Mahfi Eğilmez’in “II. Abdülhamid ve Osmanlı Maliyesinin İflası” makalesinden alınmıştır.
